गुरु पूर्णिमा र व्यास जयन्ती: ज्ञान, गुरु र परोपकारको अनुपम संगम

काठमाडौँ — आज आषाढ शुक्ल पूर्णिमाको पावन दिन। सम्पूर्ण नेपालीहरूले ज्ञान र शिक्षा प्रदान गर्ने गुरुजनप्रति अगाध श्रद्धा र सम्मान प्रकट गरी गुरु पूर्णिमा पर्व धुमधामका साथ मनाइरहेका छन्। यो दिन 'गु' अर्थात अज्ञानताको अन्धकार र 'रु' अर्थात ज्ञानको प्रकाशका रूपमा गुरुको महिमा गरिन्छ। गुरुलाई अज्ञानरूपी अन्धकारलाई ज्ञानरूपी प्रकाशले नाश गर्ने व्यक्तित्वका रूपमा परिभाषित गरिएको छ।

धर्मशास्त्रविद् एवं नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिका सदस्य प्रा. डा. देवमणि भट्टराईका अनुसार, तन्त्रशास्त्र र धर्मशास्त्रका ग्रन्थहरूमा गुरुलाई ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरजस्ता त्रिदेवको रूपमा समेत पुजिन्छ। 'गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु गुरुर्देवो महेश्वरः, गुरुः साक्षात् परं ब्रह्म तस्मै श्री गुरवे नमः' भन्ने श्लोकले गुरुको सर्वोच्च स्थानलाई अझ प्रस्ट पार्छ। मातापिता समान नै गुरुलाई पनि 'आचार्यदेवो भव' भन्दै देवता तुल्य सम्मान गर्ने हाम्रो प्राचीन परम्परा हो।

यस पावन अवसरमा देशभरका विभिन्न विद्यालय, विश्वविद्यालय, गुरुकुल र सङ्घसंस्थाहरूले विशेष कार्यक्रम आयोजना गर्छन्। विद्यार्थीहरूले आफ्ना गुरुलाई फूलमाला, मिठाई र उपहार चढाएर आशिर्वाद लिने चलन छ, जसले शिक्षक-विद्यार्थी सम्बन्धको पवित्रतालाई अझ प्रगाढ बनाउँछ। नेपालमा यस दिनलाई शिक्षक दिवसका रूपमा समेत मनाउने गरिन्छ।

गुरु पूर्णिमाको यही पवित्र दिनमा वेदलाई ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद गरी चार भागमा विभाजन गरी सम्पूर्ण मानवजातिलाई ज्ञानको मार्ग देखाउने महर्षि वेदव्यासको जयन्ती पनि मनाइन्छ। आषाढ शुक्ल पूर्णिमाकै दिन महर्षि वेद व्यासको जन्म भएको विश्वास गरिन्छ, त्यसैले यस दिनलाई 'व्यास जयन्ती' पनि भनिन्छ।

व्यासले वेदको गूढ ज्ञानलाई सर्वसाधारणले बुझ्न सकुन् भनी सरल संस्कृत भाषामा १८ पुराण र १८ उपपुराणको रचना गर्नुभएको थियो। उहाँले पुराण र उपपुराणका माध्यमबाट दिनुभएको सन्देश आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ:

'अष्टादश पुराणेषु व्यासस्य वचन द्वयम् । परोपकार पुण्याय, पापाय परपीडनम् ।।'

अर्थात्, अरूको उपकार गर्दा धर्म हुन्छ भने अरूलाई पीडा दिँदा पाप लाग्छ। यो मानवतावादी सन्देशले परोपकार र अहिंसाको महत्त्वलाई उजागर गर्छ। पाँचौँ वेदसमेत भनिने 'महाभारत' जस्तो विशाल ग्रन्थको रचना पनि महर्षि व्यासले नै गर्नुभएको हो। बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले पनि यसै दिन भगवान् बुद्धले सारनाथमा आफ्नो पहिलो उपदेश दिएको सम्झनामा गुरु पूर्णिमा मनाउने गर्छन्, जसलाई धर्मचक्र प्रवर्तन दिवस पनि भनिन्छ।

वर्तमान समयमा पनि गुरु पूर्णिमाको महत्व उत्तिकै छ। सूचना प्रविधिको विकास र वैश्विक शिक्षा प्रणालीको विस्तारसँगै गुरुको भूमिका थप फराकिलो भएको छ। परम्परागत गुरुकुलदेखि आधुनिक विद्यालय र विश्वविद्यालयसम्म, हरेक क्षेत्रका शिक्षकहरूलाई यस दिन विशेष सम्मान गरिन्छ।

यो पर्वले नयाँ पुस्तालाई ज्ञानको सम्मान गर्न, आफ्ना गुरुहरूप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्न र शिक्षाको अनन्त यात्रामा गुरुको मार्गनिर्देशनको महत्व बुझाउन प्रेरणा दिन्छ। यसले शिक्षक–विद्यार्थीको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउनुका साथै ज्ञानको महत्वलाई पुनः स्थापित गर्न मद्दत गर्छ।

ज्ञानको प्रकाश छर्ने गुरुको सम्मान, सदाचार र परोपकारको सन्देश: गुरु पूर्णिमाको यही हो मूल मर्म।